Czołg Merkawa. Pancerny rydwan Izraela

Gdy 7 października Hamas zaatakował Izrael, świat obiegły zdjęcia zniszczonego czołgu Merkawa Mk 4. Maszyna uważana za jeden z lepiej opancerzonych czołgów świata i wyposażona w system obrony aktywnej Trophy została zniszczona zrzuconym przez drona granatem od granatnika przeciwpancernego.

Widok zniszczonego czołgu sprowokował komentarze, w których przewijała się opinia, że legenda wyjątkowo bezpiecznej, przemyślanej i przyjaznej dla załogi Merkawy, jest przesadzona. Czyżby krytycy izraelskiego czołgu mieli rację? Nic bardziej mylnego.

Dalsza część artykułu pod materiałem wideo

Wojna Jom Kipur, w czasie której w 1973 roku Izrael został niespodziewanie zaatakowany z dwóch stron przez Egipt, Syrię i koalicję państw arabskich, przyniosła Żydom bardzo poważne straty.

Zobacz także: Te czołgi sieją spustoszenie. Ile z nich rozpoznasz?

Obok ponad 100 zniszczonych samolotów, przeciwnik zniszczył także około 1000 izraelskich czołgów (część z nich dało się wyremontować i przywrócić do służby). Co więcej, ponad połowę spośród 2,6 tys. zabitych izraelskich żołnierzy stanowili czołgiści.

W tamtym czasie siły pancerne Izraela tworzył prawdziwy konglomerat czołgów z różnych epok i stron świata. Pancerniacy mieli do dyspozycji amerykańskie czołgi M48 i M60 (lokalna nazwa Magach), brytyjskie Centuriony (Szot), francuskie lekkie czołgi AMX-13, czy pamiętające II wojnę światową czołgi M4 Sherman, zmodernizowane do wariantu M51 Isherman.

W siłach zbrojnych Izraela służyło także nawet kilkaset zdobycznych, starszych czołgów radzieckich, głównie T54/T55.

Doświadczenia wyniesione z wojny Jom Kipur sprawiły, że władze Izraela zdecydowały o potrzebie ujednolicenia broni pancernej i opracowania oraz wdrożenia do służby własnego czołgu. Tak narodziła się Merkawa.

Silnik z przodu czołgu

Jej główny konstruktor, mający bojowe doświadczenie czołgista, gen. Izrael Tal, miał przed sobą trudne zadanie. Trzeba pamiętać, że w latach 70., gdy powstawała pierwsza Merkawa, Izrael nie miał dostępu do pancerzy specjalnych – wielowarstwowych, zbudowanych z materiałów o różnej charakterystyczne, chroniących m.in. czołgi Abrams, Challenger czy Leopard 2.

Dlatego, aby zmaksymalizować ochronę załogi, w nowym czołgu zastosowano pancerz tworzony przez kilka warstw stali o różnych właściwościach. W roli dodatkowego zabezpieczenia użyto silnika, który – inaczej, niż w innych czołgach podstawowych – jest umieszczony z przodu pojazdu, obok kierowcy.

Taka budowa sprawiła, że Merkawa wyróżnia się możliwością opuszczenia czołgu przez luk umieszczony w tylnym pancerzu. To ważne ze względu na taktykę użycia tych maszyn, które często pełnią służbę na umocnionych stanowiskach, osłonięte od ognia nieprzyjaciela np. wałami ziemi.

W takiej sytuacji nawet po trafieniu Merkawy ocalała załoga ma możliwość opuszczenia czołgu bezpiecznym tylnym wyjściem, bez wystawiania się na ogień przeciwnika.

Choć tylne wyjście i przestrzeń wewnątrz czołgu mogą sprawiać takie wrażenie, Merkawa nie była projektowana z myślą o przewożeniu desantu. W wyjątkowych okolicznościach w tylnym luku możne zmieścić się w wielkiej ciasnocie kilka osób albo np. nosze z rannym, ale wymaga to usunięcia z czołgu większości zapasu amunicji.

Ta w Merkawie Mk 4 przewożona jest inaczej, niż w większości współczesnych czołgów. Nie uzyskano pełnej separacji amunicji od załogi, jak np. w Abramsie. Zamiast tego zastosowano inne ciekawe rozwiązanie podnoszące bezpieczeństwo.

W przedziale załogi znajdują się tylko cztery pociski. Kolejne 10 umieszczono w dwóch rewolwerowych magazynach w niszy wieży, gdzie – podobnie jak w czołgu Abrams – w stropie magazynu amunicji znajdują się klapy wydmuchowe, przez które energia wybuchu wydostaje się na zewnątrz pojazdu.

Reszta amunicji jest umieszczona w kadłubie, ale każdy nabój znajduje się w indywidualnym ognioodpornym pojemniku, co minimalizuje ryzyko zapłonu amunicji w przypadku trafienia.

Pancerz Merkawy ewoluował z wersji na wersję. Obecny kształt czołgu, z karykaturalnie wielką wieżą to wynik zastosowania dodatkowych, montowanych na zasadniczym pancerzu modułów, którymi obłożony jest zarówno kadłub, jak i sama wieża.

Ich duże rozmiary zapewniają przestrzeń, w której mogą działać różne mechanizmy niwelujące skutki trafienia, jak np. ruch płyt pancernych, które po uderzeniu przez pocisk przemieszczają się, uszkadzając penetrator pocisku przeciwpancernego albo rozpraszając strumień kumulacyjny.

Konstruktorzy Merkawy zwrócili uwagę na dobre zabezpieczenie dna kadłuba, a także górnego pancerza i burt czołgu. Tam, gdzie inne maszyny - jak np. czołgi K2 - mają cienki, kilkudziesięciomilimetrowy i łatwy do przebicia pancerz, Merkawa ma solidną osłonę zdolną do powstrzymania nawet pocisków ze starszych granatników przeciwpancernych.

Dodatkową osłonę zapewniają różne podzespoły, takie jak akumulatory czy zbiornik wody, którymi otoczono załogę. Ceną za potężną ochronę pancerza jest masa czołgu, która w wersji Merkawa Mk 4 przekracza 65 ton, a w wariancie Mk 5 jest szacowana na ponad 70.

Uzupełnieniem pancerza są montowane w izraelskich czołgach systemy WRE. Są to np. zagłuszarki, uniemożliwiające zdalne, radiowe odpalenie improwizowanych ładunków wybuchowych. Merkawa ma także ciekawy sposób stawiania zasłony dymnej.

Poza użyciem granatów dymnych Merkawa może postawić zasłonę dymną z wykorzystaniem własnego układu napędowego, wtryskując paliwo do kolektora dolotowego. Jak podaje w filmie poświęconym Merkawie Jarosław Wolski, zużycie paliwa rośnie wówczas do ponad 200 litrów na minutę.

Dodatkiem, który w ostatnich latach staje się czołgowym standardem, instalowanym m.in. na czołgach niemieckich czy amerykańskich, jest także słynny system obrony aktywnej hard-kill (czyli niszczący nadlatujące pociski) Trophy. To zestaw czujników – radarów z płaskimi antenami – i pocisków formowanych wybuchowo, odpalanych w stronę nadlatującego zagrożenia.

Trophy nie tylko neutralizuje nadlatujący pocisk, ale także przekazuje do systemu kierowania ogniem informację o miejscu, z którego – według obliczeń – został wystrzelony. Pozwala to na szybkie i skuteczne zniszczenie atakującego czołg przeciwnika.

System Trophy – choć uważany obecnie za najlepszy na świecie – nie jest jednak bez wad. Jest on skuteczny wobec pocisków poruszających się z poddźwiękową prędkością, co zauważył już m.in. Hamas, umieszczając w swoich materiałach szkoleniowych odpowiednie adnotacje, dotyczące broni, którymi można skutecznie ostrzeliwać izraelskie czołgi.

Co więcej, samo istnienie Trophy nie zapewnia bezpieczeństwa. Aby zadziałać, system musi być aktywny, co nie miało miejsca w przypadku Merkawy zniszczonej dronem przez Hamas. Dlaczego załogi wyłączają systemy podnoszące bezpieczeństwo?

Wszystko za sprawą faktu, ze systemy obrony aktywnej zabezpieczają wnętrze czołgu, ale mogą być zabójcze dla otaczających go ludzi. Dlatego załoga wykonując np. jakieś prace w pobliżu swojej maszyny może dezaktywować system obronny, aby nie ryzykować porażenia przez przeciwpociski, wystrzeliwane przez broniący się czołg.

Pierwsze Merkawy weszły do służby w 1979 roku. Od tamtego czasu czołg ewoluował – z wersji na wersję zmieniał się jego pancerz (obecnie Izrael stosuje pancerze specjalne), pojawiły się charakterystyczne, metalowe kule na łańcuchach, chroniące tył wieży, modernizowano także układ napędowy. Zmieniło się także uzbrojenie: bruzdowaną 105-mm armatę w Merkawie Mk 1 zmieniono na stosowaną od wersji Mk 3 gładkolufową armatę 120 mm.

Filarem sił pancernych Cahalu są obecnie Merkawy Mk 4, których pierwsze egzemplarze weszły do służby w 2004 r. Jednocześnie, od początku 2023 roku, do oddziałów zaczynają trafiać pierwsze egzemplarze najnowszej wersji czołgu – Merkawy Mk 5.

Stan wojny, w jakim znalazł się Izrael spowodował jednak, że do służby przywracane są także starsze czołgi – Merkawy Mk 3, a nawet produkowane od 1983 roku, zmagazynowane od wielu lat Merkawy Mk 2.