TS‑11 Iskra – pożegnalny lot legendarnych samolotów. Służyły w polskim lotnictwie przez 58 lat

Lakoniczny komunikat Sztabu Generalnego, informujący o pożegnalnym locie Iskier, to symbolicznie zakończenie 58-letniej służby tych samolotów w Siłach Powietrznych.

Trzy samoloty, na których jeszcze niedawno szkolili się polscy piloci, wczesnym popołudniem 27 lipca 2022 r. wystartowały z lotniska 41. Bazy Lotnictwa Szkolnego w Dęblinie.

"Na lotnisku wojskowym 41. Bazy Lotnictwa Szkolnego w Dęblinie rozpoczyna się właśnie uroczystość lotu pożegnalnego samolotów TS-11 ISKRA w lotnictwie Sił Zbrojnych RP. To historyczna chwila dla Polskich Sił Powietrznych, która zamyka rozdział wieloletniego szkolenia polskich pilotów wojskowych na TS-11" – ogłosiło na swoim profilu na Facebooku 4. Skrzydło Lotnictwa Szkolnego. 

TS-11 Iskra to samolot zaprojektowany przez jednego z czołowych polskich inżynierów lotniczych Tadeusza Sołtyka. Brał on udział – jeszcze przed II wojną światową – w projektowaniu samolotów PZL.23 Karaś i PZL.46 Sum. Po wojnie kierował zespołami odpowiedzialnymi m.in. za samoloty LWD Junak i TS-8 Bies. Zaprojektował także polski naddźwiękowy odrzutowiec TS-16 Grot (zbudowano tylko prototyp), a jako konsultant współpracował przy powstaniu samolotów PZL-130 Orlik i I-22 Iryda.

Dziełem Tadeusza Sołtyka, które odniosło największy sukces, jest jednak bez wątpienia TS-11 Iskra. Zaprojektowany w latach 50. i oblatany w 1960 r. samolot powstał jako maszyna szkolno-treningowa, jednak z czasem doczekał się wielu wersji, m.in. rozpoznawczej czy szkolno-szturmowej, a także kilku wariantów, które nie weszły do produkcji seryjnej, ale zostały doprowadzone do etapu prototypu.

– Iskra stała się wkrótce dominującym samolotem w wielu Jednostkach Wojsk Lotniczych. Wprawdzie w warunkach bojowych nie była tak skuteczna jak samolot Lim, to jednak był to samolot niezwykle tani w eksploatacji, co całkowicie wystarczało na polskie warunki. Nadawała się świetnie do szkolenia pilotów myśliwskich, gdyż miała podobne rozmieszczenie urządzeń kontrolno-nawigacyjnych jak na Limach i radzieckich MiG-ach – wspomina Teofil Lenartowicz, wieloletni mechanik lotniczy WSK Mielec (obecnie PZL Mielec).

W 1961 r. Iskra wzięła udział w zorganizowanych w Moskwie testach, które miały wyłonić samolot szkolny dla Układu Warszawskiego. Polski samolot rywalizował z sowieckim Jakiem 30 i czechosłowackim L-29 Delfin.

Choć Iskra zebrała bardzo dobre oceny, jako standardową maszynę szkolną dla całego obozu komunistycznego Moskwa wybrała samolot L-29. Wpływ na decyzję mógł mieć incydent ze zgaśnięciem silnika Iskry podczas jednego z pokazów.

Ostatecznie TS-11 Iskra jako samolot szkolny została w latach 60. wdrożona do służby tylko w Polsce. Jej szkolno-bojową wersję zamówiły Indie, do których wyeksportowano 50 sztuk samolotów w szkolno-szturmowym wariancie TS-11 Iskra bis D.

Produkowana w zakładzie PZL Mielec Iskra to lekki, jednosilnikowy samolot o masie startowej nieco mniejszej od czterech ton. Przy 11 metrach długości, samolot ma 10 metrów rozpiętości i może rozpędzać się do ok. 720 km/h, osiągając pułap 11 km.

Uzbrojenie samolotu stanowi jedno działko 23 mm, a także – opcjonalnie, w dostosowanych do tego wariantach maszyny – niekierowane bomby, rakiety lub zasobniki strzeleckie o łącznej masie do 400 kg, podwieszane na czterech zaczepach podskrzydłowych.

Zdecydowaną większość (poza kilkoma prototypami i kilkoma egzemplarzami w wersji rozpoznawczej bis C) Iskier ukończono w wariancie dwuosobowym. Produkcję zakończono w 1987 r. – do tego czasu mielecki zakład opuściło ponad 420 maszyn tego typu.

W lotnictwie wojskowym Indii Iskry służyły aż do 2004 r. W Polsce – jako maszyny szkolne – doczekały drugiej dekady XXI wieku, ale liczba eksploatowanych samolotów systematycznie spadała.

Wraz z wyczerpywaniem resursów kolejnych maszyn, zastępowały je stopniowo znacznie nowocześniejsze samoloty M-346 Master, używane w Polsce pod nazwą Bielik.

Samoloty TS-11 stanowiły także wyposażenie zespołu akrobacyjnego Biało-Czerwone Iskry – resursy ostatnich dziewięciu maszyn kończą się w 2022 r., co wraz z pożegnalnym lotem oznacza ostateczne zakończenie służby tych samolotów w polskim lotnictwie.

Lot z lipca 2022 r. nie był jednak – prawdopodobnie – ostatnim lotem Iskry w ogóle. Kilka maszyn tego typu eksploatują zagraniczni entuzjaści lotnictwa, a zdolne do lotu Iskry utrzymuje m.in. Fundacja Biało-Czerwone Skrzydła. To na jej samolotach polscy piloci powtórzyli niedawno akrobacje, jakie w filmie "Top Gun: Maverick" wykonują piloci bojowych maszyn amerykańskiej marynarki, F/A-18E/F Super Hornet.

Pożegnalny lot Iskier towarzyszył innemu, ważnemu wydarzeniu: prezentacji dla wojskowych delegacji (pokaz był zamknięty dla publiczności) koreańskiego zespołu lotniczego Black Eagles, latającego na samolotach T-50 Golden Eagle. Polska ogłosiła niedawno zamiar kupienia 48 sztuk bojowego wariantu tych maszyn – samolotów FA-50 Fighting Eagle.

Łukasz Michalik, dziennikarz Wirtualnej Polski