50 lat temu wystrzelono w kosmos pierwszy polski instrument badawczy

28 listopada 1970 roku rozpoczęła się era polskich obserwacji satelitarnych Słońca i badań kosmosu. Wtedy to skonstruowany w Centrum Badań Kosmicznych PAN Zakładu Fizyki Słońca we Wrocławiu spektroheliograf rentgenowski wyleciał w przestrzeń kosmiczną dzięki radzieckiej rakiecie Wertikal-1, która go tam przeniosła.

Rakieta uległa zniszczeniu, gdy próbowała przelecieć przez atmosferę, ale instrument przetrwał i był wykorzystywany także w kolejnych misjach. Służył do pomiarów widma rentgenowskiego promieniowania Słońca.

Inicjatywa ta zrodziła się z radzieckiego programu Interkosmos, który pozwolił państwom uzależnionym od ZSRR brać udział w badaniach, czy też eksploracji kosmosu. To dzięki niemu Mirosław Hermaszewski mógł jako pierwszy i jedyny Polak w historii, odbyć lot kosmiczny będąc zarazem przedstawicielem czwartego na świecie kraju, który wyleciał w kosmos.

Nikt z naukowców z wrocławskiego instytutu nie miał doświadczenia w konstruowaniu aparatury służącej do pomiarów obiektów w kosmosie, ale ekipa pod wodzą profesora Jana Mergentalera czuła, że nie może odrzucić takiej szansy.

Spektroheliograf rentgenowski był złożony z systemu piętnastu kamer. W roku 1970 nie istniała jednak technologia łączności pozwalająca na przesyłanie obrazu za pomocą fali radiowych.

Dlatego jedyną nadzieją był bezpieczny powrót instrumentu pomiarowego z przestrzeni kosmicznej na Ziemię, unikając spalenia w atmosferze. Sztuka ta udała się, a rakieta przebywała na wysokości 500 kilometrów. Cała akcja trwała krótko, bo zaledwie pół godziny, z czego 10 minut rakieta przebywała w kosmosie, ale stanowiła przełomowy moment dla nauki.

Dzięki pracy wykonanej przy tym projekcie i pomiarom, jakie udało się uchwycić, polscy naukowcy dokonali wielkiego postępu w kierunku tworzenia aparatury pomiarowej, wykorzystywanej do badań kosmosu w dalszych latach przez badaczy z całego świata.

Jak się okazało, spektrograf został wystrzelony w bardzo korzystnym momencie. Instrument uchwycił pojawiające się cyklicznie na powierzchni Słońca plamy o silnej aktywności. "Mieliśmy dużo szczęścia" – mówi dr Zbigniew Kordylewski, jeden ze współtwórców spektrografu.

Eksperci CBK PAN w trakcie wydarzenia World Space Week Wrocław w sobotę 29 listopada przybliżą historię 50 lat wrocławskich obserwacji Słońca. O godzinie 18:00 czasu polskiego odbędzie się specjalna transmisja z udziałem m.in. dra Zbigniewa Kordylewskiego oraz prof. Janusza Sylwestra, którą można oglądać na YouTube.