Wzrost w średniowieczu. Przekonanie, że ludzie byli wtedy niscy jest zupełnie fałszywe

Kompleksowe badania bioarcheologiczne, prowadzone w ostatnich dekadach, zupełnie zmieniły sposób, w jaki naukowcy postrzegają wzrost dawnych mieszkańców Starego Świata.

Z pozoru chodzi o rzecz drobną. Można by pomyśleć: jakie znaczenie ma to czy ludzie byli o kilka centymetrów niżsi czy wyżsi? Wzrost to jednak cecha bezpośrednio związana z warunkami życia.

Społeczności zmagające się z głodem i pozbawione dostępu do urozmaiconej diety, a do tego narażone na długotrwały stres, już po kilkudziesięciu latach "kurczą się". Poprawa warunków bytowych prowadzi z kolei do szybkiego zwiększenia się średniego wzrostu.

Zależność tę dobrze widać na przykładzie Koreańczyków. Według danych z początku XXI wieku mężczyźni z Korei Południowej mają średnio niespełna 171 centymetrów wzrostu. Ich sąsiedzi z północy – od niemal 75 lat podporządkowani brutalnemu dyktatowi Kimów – są przeciętnie o 5 centymetrów niżsi.

Dalsza część artykułu pod materiałem wideo

Podobne zmiany widać też w materiale archeologicznym. Do sporego spadku średniego wzrostu doszło chociażby na obszarach podporządkowanych starożytnemu Rzymowi. Zhierarchizowany, oparty na wyzysku i kontroli wojskowej reżim sprawił, że mężczyźni w Italii skurczyli się o około 2,2 centymetrów w porównaniu do epoki żelaza. Zjawisko obserwowano też w Iberii, Brytanii i na innych podbijanych obszarach.

Co ważne, średni wzrost ludności zaczął się szybko zwiększać, gdy tylko cesarstwo upadło. Przyjmuje się, że stulecia VI-VIII stanowiły okres najgłębszego regresu cywilizacyjnego. Z perspektywy warunków życia musiał to być jednak czas olbrzymiej poprawy. Może nie dla elit, ale na pewno dla szerokich warstw społeczeństwa.

W czasach rzymskiej okupacji mężczyźni w Brytanii mieli tylko około 163 centymetrów wzrostu. We wczesnym średniowieczu (IX-XI wiek) – już ponad 173 centymetry! W Italii zmiana była mniejsza, ale też zauważalna: ze 164 centymetrów w czasach imperium do prawie 167 centymetrów w średniowieczu.

Taki przyrost obserwowano na całym obszarze dawniej podporządkowanym Cesarstwu Rzymskiemu. Dotyczył on rzecz jasna także kobiet. W Italii miały one w epoce antyku średnio 152 centymetry, a w kolejnej epoce – już prawie 155 centymetrów.

Profesor Richard H. Steckel zebrał wyniki trzydziestu różnych badań archeologicznych prowadzonych w szeroko rozumianej Europie Północnej. Na ich podstawie oszacował, że we wczesnym średniowieczu (IX-XI wiek) mężczyźni mieli średnio 173,4 centymetrów wzrostu.

Specjalista nie wziął pod uwagę mieszkańców krajów słowiańskich, z innych badań wiadomo jednak, że w Wielkopolsce w wiekach XI-XII średni wzrost mężczyzn wynosił 172 centymetry, a kobiet – 157 centymetrów.

Dzisiaj przeciętny wzrost jest tylko o kilka centymetrów wyższy. Dla całej Europy średnia dla mężczyzn wynosi nieco ponad 177 centymetrów.

Jakie były przyczyny zawrotnego odbicia w stosunku do czasów antycznych? Badacze wymieniają kilka kluczowych czynników.

Doszło do upadku represyjnego reżimu i zmniejszenia nierówności społecznych. Spadały też stopień urbanizacji i zagęszczenie ludności. Poza tym warunki pogodowe we wczesnym i pełnym średniowieczu były niezwykle korzystne.

W przybliżeniu od 900 do 1300 roku trwało tak zwane "średniowieczne optimum klimatyczne". Średnie temperatury w tym okresie wzrosły o około 2-3 stopnie, co przełożyło się na wydłużenie okresu wegetacji, zmniejszenie częstości klęsk żywiołowych i polepszenie areałów upraw. A tym samym także: na poprawę diety zwyczajnych Europejczyków.

Najlepsze warunki żywnościowe panowały na kontynencie w czasach, gdy Polską rządzili pierwsi Piastowie. Później średni wzrost mieszkańców Europy zaczął stopniowo spadać.

Rozwój miast, podwojenie się populacji kontynentu, powracające falami epidemie, a wreszcie pogorszenie klimatu sprawiły, że w późniejszym średniowieczu (XII-XIV wiek) mężczyźni mieli już średnio o 2 centymetry mniej (przeciętnie 171,5 cm).

Prawdziwy regres przyszedł jednak później, już po tym, jak epoka średniowieczna ustąpiła miejsca nowożytnej. I to za sprawą tego kryzysu do dzisiaj panuje przekonanie, że dawniej, a już zwłaszcza w "ciemnych wiekach" ludzie byli o wiele niżsi niż teraz.

W rzeczywistości średni wzrost z czasów wczesnego średniowiecza w wielu krajach osiągnięto ponownie dopiero w drugiej połowie XIX lub nawet na początku XX wieku.

Bibliografia

1. Danubio M.E., Martella P., Sanna E., Changes in stature from the Upper Paleolithic to the Medieval period in Western Europe, "Journal of Anthropological Sciences", t. 95 (2017).
2. Gowland R., Walther L., Human Growth and Stature [w:] The Science of Roman History. Biology, climate, and the future of the past, red. W. Scheidel, Princeton University Press 2018.
3. Steckel R.H., New Light on the "Dark Ages": The Remarkably Tall Stature of Northern European Men during the Medieval Era, "Social Science History", t. 28 (2004).

Kamil Janicki, WielkaHistoria