Pamiątka PRL-owskiego marzenia o energetyce jądrowej. Żarnowiec

To miała być perła Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, dowód na potęgę, postęp technologiczny i możliwości naszego kraju. W całej Polsce chciano wznieść kilkanaście takich inwestycji. Na potrzeby przedsięwzięcia wysiedlono całą ludność Kartoszyna, niewielkiej wsi w województwie pomorskim. Stojące do dzisiaj niszczejące zabudowania przypominają jednak bardziej historię Czarnobyla niż marzenie o perle PRL-u. Nigdy nieukończona pierwsza polska elektrownia atomowa pod Żarnowcem to ruina, zmarnowane pieniądze i smutne wspomnienie o ambicjach PRL-u.

Niespełna dwa kilometry dalej działa jednak dobrze prosperująca, największa w Polsce elektrownia szczytowo-pompowa. Przyglądamy się obu obiektom.

Niewielką miejscowość Żarnowiec na północy województwa pomorskiego zna zapewne większość Polaków. Mała wieś (zaledwie 800 mieszkańców) jednoznacznie kojarzona jest z dwoma obiektami - elektrownią szczytowo-pompową Żarnowiec, znajdującą się w Czymanowie przy południowym brzegu Jeziora Żarnowieckiego, a także z odległym o niewiele ponad 2 km basenem hal reaktorów jądrowych nigdy nieukończonej elektrowni atomowej Żarnowiec na terenie wysiedlonej wsi Kartoszyno. Rynnowe Jezioro Żarnowieckie, zbiornik długi na ponad 7 km, jest zlokalizowane na granicy powiatów puckiego i wejherowskiego. To właśnie ten akwen został wybrany na lokalizację pierwszej w Polsce elektrowni jądrowej. Prace nad obiektem trwały od 1982 do 1990 roku. Jednak jeszcze przed przystąpieniem do budowy hal reaktorów, ruszyła budowa innej elektrowni - szczytowo-pompowej (czasami nazywanej także wodną).

W tej chwili, na terenie wsi Czymanowo znajduje się największy tego typu obiekt w Polsce i stanowi - obok samego jeziora i pobliskich skansenów w Nadolu - niemałą atrakcję turystyczną tej części Kaszub. Jej budowa ruszyła 1 czerwca 1973 roku, a pracę zaczęła po dziesięciu latach. Dlaczego w odległości dwóch kilometrów trwały budowy dwóch elektrowni? Ta wodna miała początkowo być swego rodzaju akumulatorem energii dla planowanej elektrowni atomowej. Taka jest też ogólnie misja elektrowni wodnych - dzięki pojemnym akumulatorom przechowują m.in. nadwyżkę energii wyprodukowanej przez elektrownie jądrowe, które nie są w stanie gromadzić nadmiaru energii. Tak też miało być w przypadku obiektów pod Żarnowcem.

Elektrownie szczytowo-pompowe de facto nie wytwarzają energii, tylko ją magazynują. W procesie pozyskiwania energii, 30 jej procent jest tracone. Obiekt składa się z dwóch zbiorników wodnych, zlokalizowanych na różnych wysokościach. Im większa różnica poziomów, tym lepiej. Oba akweny łączy się ze sobą wielkimi rurami, przez które spokojnie mógłby przejechać autobus. W czasie niskiego zapotrzebowania na energię elektryczną (w nocy albo latem) następuje pompowanie wody ze zbiornika dolnego do górnego (zamiana energii elektrycznej na potencjalną grawitacji), po czym w godzinach szczytu następuje proces odwrotny. Ekonomika polega na tym, że energia elektryczna jest skupowana w okresie kiedy jest najtańsza, a sprzedawana w okresie najwyższego zapotrzebowania za wysoką cenę. Mówiąc inaczej, elektrownie szczytowo-pompowe przepompowują wodę ze zbiornika u podnóża wzniesienia do zbiornika na górze, używając taniego prądu, zakupionego poza szczytem. W okresach wzmożonego zapotrzebowania na elektryczność, odzyskują
prąd przy użyciu turbin jak w każdej innej elektrowni wodnej.

Największymi zaletami jest pojemność akumulatora oraz możliwość uruchomienia w bardzo krótkim czasie, np. w sytuacji kryzysowej. Elektrownia Porąbka-Żar może uruchomić turbiny dokładnie w 180 sekund! Żarnowieckie turbiny z elektrowni w Czymanowie uruchamiane są zdalnie z Krajowej Dyspozycji Mocy w Warszawie. Na cztery jednakowe hydrozespoły odwracalne. Dla pracy turbinowej jest to 4 x 179 MW (716 MW), dla pracy pompowej, 4 x 200 MW (800 MW).

O ile elektrownia szczytowo-pompowa Żarnowiec-Gniewino w Czymanowie radzi sobie świetnie, oczywiście nie można tego powiedzieć o elektrowni jądrowej na terenie wysiedlonego Kartoszyna. Inwestycja była pierwszym krokiem do realizacji programu energetyki jądrowej na terenie Polski. Według planów, docelowo zakładano uruchomienie w dwóch etapach czterech jądrowych bloków energetycznych napędzanych reaktorami o łącznej mocy około 1600 MW. Strefa budowy "Elektrowni Żarnowiec" uzyskała zelektryfikowane połączenie kolejowe z Wejherowem (linia ta w latach 80. miała stanowić element zelektryfikowanego połączenia do Elektrowni Jądrowej w Żarnowcu - perspektywicznego rozszerzenia sieci trójmiejskiej SKM). W ostatnich latach trakcja elektryczna została całkowicie zdemontowana, a sama linia zawieszona.

Jeszcze w dziewięć miesięcy po decyzji o zaprzestaniu budowy, która zapadła w grudniu 1989 roku, na placu znajdowały się maszyny budowlane, żurawie itp. Prowadzono wówczas prace konserwacyjne - odpowiedzialnych było za to ok. tysiąc osób (z sześciu tysięcy pracujących wcześniej na budowie). Wartość inwestycji (terenu, wzniesionych obiektów) wyceniano w 1990 roku na 500 milionów dolarów. Przez decyzję rządu pojawiło się wiele problemów, m.in. bankructwo wielu firm zaangażowanych w budowę. W tej chwili krajobraz Kartoszyna przypomina tereny Prypeci, ewakuowanej ukraińskiej miejscowości skażonej promieniowaniem po katastrofie w Czarnobylu. Dwa reaktory zezłomowano, jeden sprzedano Finom "za grosze" (i wciąż działa). Ostatni jest obiektem badawczym na Węgrzech.

Co więcej, po wstrzymaniu inwestycji, na teren budowy wciąż docierały zamówione sprzęty. Wywołało to konieczność wybudowania dodatkowych magazynów już w czasie, gdy wiadomym było, że budowa nie zostanie wznowiona. Hala reaktora, korytarze i wiele innych pomieszczeń zostało zalanych - fundamenty zostały postawione za nisko, do tego pompy przestały pracować. Niewykluczone, że pod taflą wody wciąż znajdują się "żywe" pamiątki PRL-owskiego snu o energetyce jądrowej.