Bioroboty z Czarnobyla. Zapomniani bohaterowie mieli pracować przez 40 sekund

Katastrofie w Czarnobylu towarzyszy wiele mitów. To wynik informacyjnej blokady wprowadzonej przez władze Związku Radzieckiego. Przez lata tajemnicą były zarówno sam przebieg i okoliczności katastrofy, jak również akcja ratunkowa, rozciągnięte w czasie usuwanie skutków wybuchu, a także ocena jego długotrwałych następstw.

Oficjalna liczba zabitych w wyniku katastrofy może wydawać się niewielka. 31 bezpośrednich ofiar to mniej niż w niejednym wypadku komunikacyjnym. Skalę tragedii pokazuje dopiero uwzględnienie jej długofalowych następstw – przedwczesnych śmierci czy różnych chorób. Liczba ofiar jest jednak trudna do oszacowania i według rozbieżnych źródeł sięga od kilkunastu do nawet 200 tys.

Grupą narażoną na otrzymanie bardzo dużych dawek promieniowania byli tzw. likwidatorzy – rzesze ludzi zaangażowanych w różny sposób do usuwania skutków katastrofy.

Ich liczbę szacuje się nawet na 800 tysięcy, jednak wyjątkową rolę odegrał znacznie mniejszy zespół, wykonujący prace w miejscach, gdzie poziom promieniowania był bardzo wysoki. Losy tej grupy opisał m.in. Paweł Sekuła, który w książce "Likwidatorzy Czarnobyla. Nieznane historie" przedstawił nie tylko przebieg wydarzeń, ale i relacje ich uczestników.

Miejscem szczególnym był dach elektrowni, gdzie najpierw – w wyniku wybuchu – zostały wyrzucone napromieniowane elementy grafitowego reflektora neutronów i elementy układu paliwowego reaktora. W następnych godzinach na dach trafiła też część środków gaśniczych, zrzucanych ze śmigłowców na płonący reaktor, jak piasek, glina czy ołów.

Gdy bezpośrednie zagrożenie związane z pożarem reaktora zostało opanowane, konieczne stało się usunięcie radioaktywnego rumowiska. Ze względu na panujące na dachu elektrowni warunki, władze ZSRR zdecydowały o skierowaniu do pracy zdalnie sterowanych maszyn.

Związek Radziecki mógł się w tej kwestii pochwalić znacznymi osiągnięciami, związanymi m.in. z projektowaniem i eksploatacją pojazdów kosmicznych, przystosowanych do działania w ekstremalnych warunkach. Do pracy – obok innych maszyn – zostały skierowane m.in. księżycowe łunochody.

Warunki w Czarnobylu okazały się jednak zbyt trudne: radiacja niszczyła roboty, a te, które były w stanie przetrwać mimo promieniowania, ulegały uszkodzeniu podczas zabiegów dekontaminacji (usuwania szkodliwych zanieczyszczeń), do której nie zostały zaprojektowane. W rezultacie jedynym rozwiązaniem okazało się wysłanie ludzi.

Do pracy skierowano m.in. żołnierzy z założeniem, że jeden człowiek wejdzie na dach tylko raz. Dopuszczalny czas pracy szacowano na 30 sekund do jednej minuty, średnio – 40 sekund. W ciągu tych kilku chwil należało – teoretycznie przy pomocy łopaty, a w rzeczywistości bardzo często rękami – zrzucić z dachu napromieniowane odłamki.

Kierowani na dach zyskali miano biorobotów – ludzkich maszyn. Wyposażano ich w doraźne, mało skuteczne środki ochrony, jak kombinezony i gumowe fartuchy. Teoretycznie kontrolowano także poziom radiacji, jednak dozymetry ze względu na dawki promieniowania o rzędy wielkości przekraczające ich skalę bywały bezużyteczne.

Warto podkreślić, że skierowani do pracy żołnierze nie unikali morderczej służby – traktowano ją jako obowiązek wobec ojczyzny. Problemy zaczęły się, gdy władze – wbrew wcześniejszym ustaleniom – podjęły próby nawet trzykrotnego wydłużenia czasu pracy w niebezpiecznej strefie. Doszło wówczas do buntu w szeregach Armii Czerwonej, gdzie odmowie wykonywania rozkazów towarzyszyły m.in. ataki na oficerów.

Likwidatorzy – w tym bioroboty – zostali upamiętnieni pomnikiem i okolicznościowymi odznakami, jednak władze ZSRR, a następnie krajów powstałych po jego rozpadzie, nie zadbały o byłych żołnierzy i cywilów zaangażowanych do usuwania skutków wybuchu w elektrowni.

Ich głos stał się słyszalny dopiero po serii protestów czy strajków głodowych, których celem było zwrócenie uwagi na los cichych bohaterów katastrofy w Czarnobylu.