TS-11 Iskra – pożegnalny lot legendarnych samolotów. Służyły w polskim lotnictwie przez 58 lat

Samolot TS-11 Iskra to jeden z symboli polskiego lotnictwa. Pierwszy polski odrzutowiec okazał się bardzo udaną konstrukcją, na której wyszkoliło się wiele pokoleń pilotów. Iskry odniosły także sukces eksportowy. 27 lipca 2022 r., po 58 latach służby, pożegnalny lot uświetnił oficjalne pożegnanie tych samolotów.

Lakoniczny komunikat Sztabu Generalnego, informujący o pożegnalnym locie Iskier, to symbolicznie zakończenie 58-letniej służby tych samolotów w Siłach Powietrznych.

Trzy samoloty, na których jeszcze niedawno szkolili się polscy piloci, wczesnym popołudniem 27 lipca 2022 r. wystartowały z lotniska 41. Bazy Lotnictwa Szkolnego w Dęblinie.

"Na lotnisku wojskowym 41. Bazy Lotnictwa Szkolnego w Dęblinie rozpoczyna się właśnie uroczystość lotu pożegnalnego samolotów TS-11 ISKRA w lotnictwie Sił Zbrojnych RP. To historyczna chwila dla Polskich Sił Powietrznych, która zamyka rozdział wieloletniego szkolenia polskich pilotów wojskowych na TS-11" – ogłosiło na swoim profilu na Facebooku 4. Skrzydło Lotnictwa Szkolnego. 

TS-11 Iskra to samolot zaprojektowany przez jednego z czołowych polskich inżynierów lotniczych Tadeusza Sołtyka. Brał on udział – jeszcze przed II wojną światową – w projektowaniu samolotów PZL.23 Karaś i PZL.46 Sum. Po wojnie kierował zespołami odpowiedzialnymi m.in. za samoloty LWD Junak i TS-8 Bies. Zaprojektował także polski naddźwiękowy odrzutowiec TS-16 Grot (zbudowano tylko prototyp), a jako konsultant współpracował przy powstaniu samolotów PZL-130 Orlik i I-22 Iryda.

Dziełem Tadeusza Sołtyka, które odniosło największy sukces, jest jednak bez wątpienia TS-11 Iskra. Zaprojektowany w latach 50. i oblatany w 1960 r. samolot powstał jako maszyna szkolno-treningowa, jednak z czasem doczekał się wielu wersji, m.in. rozpoznawczej czy szkolno-szturmowej, a także kilku wariantów, które nie weszły do produkcji seryjnej, ale zostały doprowadzone do etapu prototypu.

– Iskra stała się wkrótce dominującym samolotem w wielu Jednostkach Wojsk Lotniczych. Wprawdzie w warunkach bojowych nie była tak skuteczna jak samolot Lim, to jednak był to samolot niezwykle tani w eksploatacji, co całkowicie wystarczało na polskie warunki. Nadawała się świetnie do szkolenia pilotów myśliwskich, gdyż miała podobne rozmieszczenie urządzeń kontrolno-nawigacyjnych jak na Limach i radzieckich MiG-ach – wspomina Teofil Lenartowicz, wieloletni mechanik lotniczy WSK Mielec (obecnie PZL Mielec).

W 1961 r. Iskra wzięła udział w zorganizowanych w Moskwie testach, które miały wyłonić samolot szkolny dla Układu Warszawskiego. Polski samolot rywalizował z sowieckim Jakiem 30 i czechosłowackim L-29 Delfin.

Choć Iskra zebrała bardzo dobre oceny, jako standardową maszynę szkolną dla całego obozu komunistycznego Moskwa wybrała samolot L-29. Wpływ na decyzję mógł mieć incydent ze zgaśnięciem silnika Iskry podczas jednego z pokazów.

Ostatecznie TS-11 Iskra jako samolot szkolny została w latach 60. wdrożona do służby tylko w Polsce. Jej szkolno-bojową wersję zamówiły Indie, do których wyeksportowano 50 sztuk samolotów w szkolno-szturmowym wariancie TS-11 Iskra bis D.

Produkowana w zakładzie PZL Mielec Iskra to lekki, jednosilnikowy samolot o masie startowej nieco mniejszej od czterech ton. Przy 11 metrach długości, samolot ma 10 metrów rozpiętości i może rozpędzać się do ok. 720 km/h, osiągając pułap 11 km.

Uzbrojenie samolotu stanowi jedno działko 23 mm, a także – opcjonalnie, w dostosowanych do tego wariantach maszyny – niekierowane bomby, rakiety lub zasobniki strzeleckie o łącznej masie do 400 kg, podwieszane na czterech zaczepach podskrzydłowych.

Zdecydowaną większość (poza kilkoma prototypami i kilkoma egzemplarzami w wersji rozpoznawczej bis C) Iskier ukończono w wariancie dwuosobowym. Produkcję zakończono w 1987 r. – do tego czasu mielecki zakład opuściło ponad 420 maszyn tego typu.

W lotnictwie wojskowym Indii Iskry służyły aż do 2004 r. W Polsce – jako maszyny szkolne – doczekały drugiej dekady XXI wieku, ale liczba eksploatowanych samolotów systematycznie spadała.

Wraz z wyczerpywaniem resursów kolejnych maszyn, zastępowały je stopniowo znacznie nowocześniejsze samoloty M-346 Master, używane w Polsce pod nazwą Bielik.

Samoloty TS-11 stanowiły także wyposażenie zespołu akrobacyjnego Biało-Czerwone Iskry – resursy ostatnich dziewięciu maszyn kończą się w 2022 r., co wraz z pożegnalnym lotem oznacza ostateczne zakończenie służby tych samolotów w polskim lotnictwie.

Lot z lipca 2022 r. nie był jednak – prawdopodobnie – ostatnim lotem Iskry w ogóle. Kilka maszyn tego typu eksploatują zagraniczni entuzjaści lotnictwa, a zdolne do lotu Iskry utrzymuje m.in. Fundacja Biało-Czerwone Skrzydła. To na jej samolotach polscy piloci powtórzyli niedawno akrobacje, jakie w filmie "Top Gun: Maverick" wykonują piloci bojowych maszyn amerykańskiej marynarki, F/A-18E/F Super Hornet.

Pożegnalny lot Iskier towarzyszył innemu, ważnemu wydarzeniu: prezentacji dla wojskowych delegacji (pokaz był zamknięty dla publiczności) koreańskiego zespołu lotniczego Black Eagles, latającego na samolotach T-50 Golden Eagle. Polska ogłosiła niedawno zamiar kupienia 48 sztuk bojowego wariantu tych maszyn – samolotów FA-50 Fighting Eagle.

Łukasz Michalik, dziennikarz Wirtualnej Polski