Biologiczny Czarnobyl. Zapomniana katastrofa w wojskowym laboratorium w Swierdłowsku

W połowie poprzedniej dekady, w apogeum wojny z terroryzmem, świat drżał na myśl o użyciu przez islamskich fundamentalistów broni biologicznej – bakterii wąglika. Jego działanie przetestowano znacznie wcześniej, w 1979 roku podczas wypadku w radzieckiej fabryce broni biologicznej w Swierdłowsku.

Instytut Problemów Techniki Wojskowej. Nazwa brzmi dość niewinnie, jednak zbudowany w Swierdłowsku (obecnie Jekaterynburg) kompleks badawczy zajmował się bronią, przy której głowice jądrowe wydają się zaledwie niewinnym fajerwerkiem.

Zadaniem swierdłowskiego instytutu były badania nad bronią biologiczną. Testowano, udoskonalano i produkowano tam na masową skalę mikroby, odpowiedzialne za choroby, które w przypadku wojny można było wykorzystać w roli broni masowego rażenia.

Co istotne, badania te prowadzono mimo międzynarodowych porozumień, zakazujących stosowania, ale także rozwijania i badania broni biologicznej. Związek Radziecki był ich sygnatariuszem, jednak oficjalne, biologiczne rozbrojenie było fikcją. W zakonspirowanych kompleksach badawczych prace szły pełną parą.

Początki nie były proste, bo radziecka nauka musiała podnieść się z gruzów po epoce stalinowskiej i forsowaniu w latach 40. i 50. absurdalnych teorii Trofima Łysenki. Hochsztapler, oszust i ignorant omotał kierownictwo kraju, obiecując sprzeczne z naturą i wiedzą naukową rezultaty: gigantyczne plony, zasiewy odporne na klimat czy brak wody, a także możliwość niemal nieograniczonego ingerowania w cechy różnych gatunków.

Problem w tym, że postulował to w całkowitej opozycji do nabierającej coraz większego znaczenia genetyki. Ta została uznana za pseudonaukę. W rezultacie zacofanie Związku Radzieckiego względem reszty świata sięgało dobrych dwóch dekad, które trzeba było pospiesznie nadrabiać.

W tym celu – już za rządów Leonida Breżniewa – powołano do życia zjednoczenie zakładów przemysłu farmaceutycznego Biopreparat. Oficjalnie jego celem była produkcja leków, w tym różnego rodzaju szczepionek.

Ukrytym celem istnienia Biopreparatu był rozwój broni biologicznej, z czego zjednoczenie wywiązało się wzorowo. W kwestii badań nad bronią biologiczną Związek Radziecki szybko dołączył do światowej czołówki, a z czasem ją prześcignął.

Było to możliwe dzięki istnieniu obiektów takich, jak Instytut Problemów Techniki Wojskowej w Swierdłowsku - zakładów zajmujących się zarówno pracą naukową, jak i produkcją głowic z bronią biologiczną. Niestety, o skuteczności produkowanej w tajnych laboratoriach broni mieli się przekonać również sami Rosjanie.

Wszystko za sprawą – jak to często bywa w przypadku spektakularnych katastrof – niewielkiej na pozór pomyłki. Tym razem chodziło o założenie nowego filtra w kompleksie Swierdłowsk-19.

"Wyjąłem zatkany filtr. Trzeba założyć nowy" - napisał technik konserwujący system wentylacyjny, jednak szef popołudniowej zmiany zapomniał umieścić tę informację w dzienniku. Kolejna zmiana podjęła pracę, więc uruchomiono wentylację. Minęło kilka godzin, zanim ktoś zorientował się, że wyciąg powietrza pracuje bez filtra.

Panorama Jekaterynburga (dawniej Swierdłowsk)

W rezultacie podczas porannego, miejskiego szczytu, na spieszących do pracy mieszkańców Swierdłowska zaczęła opadać niewidoczna chmura bakterii. Trzy doby później sytuacja stała się krytyczna.

Szpitale zapełniły się gorączkującymi ludźmi, a chorzy zaczęli umierać. Szczególnie wysoka śmiertelność dotyczyła dorosłych mężczyzn, co część z późniejszych analiz przypisywała przeznaczeniu mikrobów do użycia bezpośrednio na linii frontu. Prawda była bardziej prozaiczna - w czasie największej ekspozycji na mikroby na zewnątrz znajdowali się przede wszystkim spieszący do pracy robotnicy.

Główny lekarz sanitarny kraju, który szybko przybył na miejsce dziwnej zarazy, błyskawicznie zorientował się w sytuacji. Nic dziwnego – sam do niedawna pracował w Swierdłowsku-19, więc doskonale rozpoznawał objawy i przyczynę ich występowania: bakterie wąglika. I doskonale wiedział, że świat nie może się dowiedzieć o ich pochodzeniu.

Odpowiedzią na falę zachorowań była szeroka akcja dezinformacyjna. Za przyczynę problemu oficjalnie uznano skażone mięso, którego próbki zostały podrzucone do części mieszkań ofiar choroby. Wytypowano i oskarżono też czarnorynkowych handlarzy mięsem, którym oficjalnie zarzucono sprzedaż niebezpiecznych produktów.

Wojsko skonfiskowało także dokumentację medyczną, a karty zgonów zapełniły się wymyślanymi naprędce przyczynami, które wskazywały na wszystko poza zakażeniem wąglikiem. Sprawnie pozbywano się także ciał ofiar – gromadzono je w jednej kostnicy, a zwłoki poddawano kremacji. Akcja tuszowania wypadku była na tyle skuteczna, że przebywający w tym czasie w mieście Donald E. Ellis, profesor fizyki z Northwestern University, nie zauważył niczego niepokojącego.

Według władz liczba ofiar wynosiła od kilkudziesięciu do maksymalnie 100 osób (szacunki pracowników instytutu). Późniejsze analizy wskazują na znacznie większy zasięg incydentu i nawet 2000 ofiar.

Katastrofa w Swierdłowsku przez długi czas była – oficjalnie – tajna. Pierwsze, szczątkowe doniesienia na jej temat ukazały się wprawdzie w zachodnich mediach już w 1979 roku, jednak więcej informacji przyniosła dopiero wizyta w Moskwie prof. Matthew Meselsona z Uniwersytetu Harvarda. Profesorowi udało się pozmawiać ze świadkami wypadku i poznać jego szczegóły. Dopiero w 1992 roku rosyjski prezydent, Borys Jelcyn, oficjalnie przyznał, że do katastrofy w Swierdłowsku w ogóle doszło.

W 2019 roku w Państwowym Instytucie Wirusologii i Biotechnologii "Wektor" w Kolcewie pod Nowosybirskiem doszło do niegroźnego wypadku. Wybuch zbiornika z gazem spowodował niewielki pożar, który szybko ugaszono. Problem polegał na tym, że instytut "Wektor" spełniał normę BSL-4 – wysoki standard zabezpieczeń biologicznych, więc incydent przyciągnął uwagę światowych mediów. Była to uwaga w pełni uzasadniona.

W "Wektorze” prowadzono badania nad różnymi rodzajami ospy. Po co, jeśli od 1980 roku ospa uchodzi za chorobę całkowicie eradykowaną? Według oficjalnych komunikatów badania w wojskowym instytucie prowadzono w celu opracowania leków. Na wypadek, gdyby z jakiegoś powodu w przyszłości pojawiło się podobne zagrożenie.

W artykule wykorzystałem informacje z książki "Biohazard" Kena Alibeka i tekstu "Jak ZSRR uzbrajał się w broń chemiczną" Roberta Chedy